Το μετρον και το αριστον του οινου
Συνεχίζοντας την περιήγησή μας στον ρόλο και την επιρροή του οίνου στην καθημερινότητα, στα ήθη και στα έθιμα της αρχαίας Ελλάδας, θα κάνουμε ένα fast forward στον 19ο αιώνα για να αναφερθούμε σε μια γνωστή φράση του μυθιστοριογράφου και ποιητή Βίκτωρος Ουγκώ: «Dieu n’ avait fait que l’ eau, mais l’ homme a fait le vin», δηλαδή: «Ο Θεός δημιούργησε μόνο το νερό, ο άνθρωπος δημιούργησε το κρασί». Και κάπως έτσι ξεκινά ένα άρθρο του περιοδικού της Achaia Clauss, του τεύχους Μάρτιος-Απρίλιος-Μάιος 1986, στο οποίο αναφέρεται:
«… Ο Θεός έφτιαξε μια ουδέτερη ύλη και την έκαμε αναγκαία για τη ζωή. Χωρίς νερό, ο άνθρωπος –όπως και κάθε άλλο έμβιο ον – είναι καταδικασμένος σε θάνατο.
(…) χωρίς κρασί δεν υπάρχει ευθυμία και μέθη, τα δύο στοιχεία που η φιλοσοφία τοποθετεί στη βάση του πολιτισμού μας, ως τις κατ’ εξοχήν δυνάμεις που ωθούν στη δημιουργία. Εύθυμος βέβαια δεν είναι αυτός που λέει αστεία και γελάει. Είναι αυτός που – κατά τον Δημόκριτο – έχει ψυχική ευστάθεια και γαλήνη, που είναι δηλαδή ισορροπημένος, ιδιότητες που οφείλονται στην έλλειψη κάθε φόβου, κάθε δεισιδαιμονίας και κάθε πάθους, συναισθημάτων τα οποία μπορούν να ταράξουν την ευδαίμονα γαλήνη. Συνεπώς η ευθυμία – λέει ο Δημόκριτος είναι ο ηθικός σκοπός του ανθρώπινου βίου. Στην αγωνιώδη προσπάθεια επίτευξής του συμβάλλει οπωσδήποτε η μετρημένη χρήση κρασιού.»
Γυρίζοντας πίσω λοιπόν στην αρχαία Ελλάδα, θυμόμαστε το γνωστό Δελφικό Παράγγελμα «Μηδέν άγαν», δηλαδή την συμβουλή να κάνουμε ό,τι κάνουμε χωρίς υπερβολή. Και κάπως έτσι, θα φτάσουμε να δούμε αντιλήψεις που υπήρχαν στην αρχαία Ελλάδα σε σχέση με το κρασί, το κέφι, την ποσότητα κατανάλωσης, τον άκρατο οίνο, τον έκλυτο βίο και την αρετή της εγκράτειας.
Στα αρχαία κείμενα μπορεί μεν να εξυμνείτο το κρασί, δεν αγνοείτο όμως η αναγκαιότητα του μέτρου. Έτσι, στην Οδύσσεια του Ομήρου για παράδειγμα, το κρασί θεωρείται στοιχείο του καθημερινού βίου, αλλά και η υπέρτατη ένδειξη φιλοξενίας στον ξένο. «Τα πολύτιμα κρασιά λειτουργούν ως σύμβολα κύρους: το να ανοίξεις ένα παλαιωμένο κρασί -σαν κι αυτό των έντεκα ετών που προσέφερε ο Νέστορας στον Τηλέμαχο στην Πύλο- αποτελούσε, όπως και σήμερα, έκφραση ιδιαίτερης τιμής για έναν σημαντικό επισκέπτη», διαβάζουμε στην ανάλυση της κας Αθηνάς Δημοπούλου, Αν. Καθηγήτριας Ιστορίας Δικαίου της Νομικής Σχολής Αθηνών. Ακόμη, «οι Κύκλωπες στην Οδύσσεια διακρίνονται αντιθέτως για τη βαρβαρότητά τους τόσο από την απουσία συναθροίσεων και νόμων στις μεταξύ τους σχέσεις, όσο και από την πρωτόγονη προσέγγισή τους στο κρασί. Ο Πολύφημος απεικονίζεται ως ένας άξεστος που πίνει μόνον γάλα, αγνοώντας τους καλούς τρόπους της πολιτισμένης οινοποσίας, που απαιτεί την ανάμειξη του κρασιού με νερό (η κρᾶσις, από τον οποίο προέρχεται η δημώδης ονομασία κρασί), για να επιβραδύνεται η μέθη. Ο Οδυσσέας από την άλλη, φέρει μαζί του το κρασί ως σύντροφο των ταξιδιών του, γνωρίζοντας πώς να το χρησιμοποιήσει έξυπνα ως όπλο, μεθώντας τον Πολύφημο, σε μία σκηνή που θα απεικονιστεί κατ’ επανάληψη σε αγγεία και ψηφιδωτά.» Οι μνηστήρες της Πηνελόπης που κάνουν κατάχρηση του οίνου και τον χρησιμοποιούν ασύδοτα, αποκαλούνται υβριστές, δηλ άνθρωποι που έχουν αγγίξει την Ύβρη: η Ύβρις και η Άτη (μια μορφή προσωρινής τρέλας) είναι οι μητέρες του Θυμού και δίνουν στα γλέντια κακό τέλος.
Η αμπελοκαλλιέργεια και η οινοπαραγωγή είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τον πολιτισμένο βίο των Ελλήνων, τις αρετές της φιλοξενίας, της ατομικής ελευθερίας αλλά και της εγκράτειας. Όλα αυτά βρίσκουν την έκφρασή τους στον κεκραμένο οίνο, δηλαδή τον οίνο που αναμειγνύεται με νερό ώστε να καταναλωθεί στα συμπόσια με ασφάλεια. «Η κατανάλωση του οίνου κεκραμένου φαίνεται ότι υπήρξε μια αριστοκρατική εφεύρεση που αποσκοπούσε στην καλλιέργεια του ιδεώδους του μέτρου.» Ο Διόνυσος μάλιστα είναι αυτός που αποκάλυψε το μυστικό του κεκραμένου οίνου στον βασιλιά Αμφικτύωνα, ο οποίος με τη σειρά του θέσπισε κανόνες για την κατανάλωση του κρασιού στα διάφορα συμπόσια. Με αυτή την έννοια, ο θεός Διόνυσος, θεωρείται μεν σύμβολο γλεντιού ή/και μανίας, και μάλιστα συχνά θεωρείται ο ίδιος και οι ακόλουθοί του Σάτυροι και Μαινάδες ως επικίνδυνοι, ταυτόχρονα δε η απουσία του μέτρου είναι αυτό που εν τέλει «δαιμονοποιείται» και καταδικάζεται στα αρχαία κείμενα.
Ένας άλλος μύθος αναφέρει ότι ο βασιλιάς Ικάριος φιλοξένησε το Διόνυσο όταν επισκέφθηκε την Αθήνα. Για να ανταποδώσει τη φιλοξενία, ο Διόνυσος δίδαξε τον Ικάριο τον τρόπο καλλιέργειας του αμπελιού και παραγωγής κρασιού, εισάγοντας έτσι για πρώτη φορά την αμπελουργία στους ανθρώπους. Τον προειδοποίησε όμως να διαχειριστεί με σύνεση το κρασί, αλλιώς αυτός και η οικογένειά του θα έβρισκαν μεγάλες συμφορές. Ο Ικάριος όμως ξέχασε τη συμβουλή του θεού και ενώ έπαιρνε την πρώτη σοδειά στο σπίτι του, πρόσφερε λίγο από το πολύτιμο ποτό σε μερικούς περαστικούς βοσκούς. Αυτοί μέθυσαν. Νομίζοντας ότι ο Ικάριος τους είχε δηλητηριάσει, του επιτέθηκαν και τον σκότωσαν. Η σκηνή που παρουσιάζεται στο ψηφιδωτό είναι η στιγμή μόλις πριν την τραγωδία. Στο κέντρο, ο Ικάριος κρατεί τα ηνία των βοδιών που σέρνουν ένα κάρο φορτωμένο με ασκιά γεμάτα κρασί. Δεξιότερα, βλέπουμε δύο άντρες που μια επιγραφή τους κατονομάζει «ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΟΙΝΟΝ ΠΙΟΝΤΕΣ». Ο ένας, αποκαμωμένος από το κρασί, είναι πεσμένος στο έδαφος και ακουμπά σ’ ένα ασκί. Ο άλλος κατορθώνει ακόμα να σταθεί στα πόδια του και πίνει κρασί από ένα κύπελλο. Στην αριστερή πλευρά του πίνακα, ο θεός του κρασιού, ο Διόνυσος, κάθεται σ’ ένα σκαμνί και κρατά ένα τσαμπί σταφύλι. Μοιάζει να το προσφέρει στη νύμφη Ακμή που, καθισμένη απέναντί του πίνει κρασί από μια κούπα. Και οι δύο μορφές είναι στεφανωμένες με φύλλα αμπελιού και σταφύλια. Η παρουσία της νύμφης Ακμής σε αυτό τον πίνακα συμβολίζει την καλή διάθεση και πνευματική κατάσταση του ανθρώπου που πίνει με μέτρο. Κάτι άλλωστε που φαίνεται να μας δείχνει και ο Ικάριος με τη γεμάτη νόημα χειρονομία του. Σε αντίθεση, οι δύο μεθυσμένοι βοσκοί στην άλλη πλευρά, μας δείχνουν πού οδηγεί η άλογη κατανάλωση κρασιού.
Το ψηφιδωτό υπάρχει στην «Οικία του Διονύσου» στην Πάφο της Κύπρου, ενώ στο ιστορικό αρχείο του οινοποιείου μας υπάρχει πίνακας ζωγραφισμένος με όψη ψηφιδωτού που απεικονίζει μέρος της παράστασης.
Το κρασί λοιπόν είναι ένα δώρο των θεών που οι θνητοί πρέπει να γεύονται και να απολαμβάνουν με μέτρο. Η ταυτότητα του κρασιού, ειδικά σήμερα, είναι συνδεδεμένη με ένα modus vivendi ανθρώπων με πνευματική κουλτούρα που δεν απέχει πολύ από τις αρετές των Ελλήνων που αποκαλύπτονται στα αρχαία κείμενα: φιλοξενία, ήθος, εγκράτεια.
Συνεχίζεται…
